Η ιστορία μιας ματαίωσης: το CCF και ο Πολιτισμικός Ψυχρός Πόλεμος στην Ελλάδα (1950-1967)

Ήταν καλοκαίρι του 1999. Το κυριακάτικο Βήμα ­δημοσίευε, στις 8 Ιουλίου, μια ολοσέλιδη κριτική του Μάλκολμ Μπράντ­­­­­­­­μπερυ για το βιβλίο Who Paid the Piper? που μόλις είχε κυ­­­­­­κλοφορήσει στο Λονδίνο. Είναι η μελέτη με την οποία το Cοngress for Cultural Freedom (CCF) και ο Πολιτισμικός Ψυχρός Πόλεμος εισέβαλαν ορμητικά στo προσκήνιο. Πέραν του ονόματος του Μπράντ­­μπερυ, όλα τα υπόλοιπα, παντελώς άγνωστα σε μένα, φάνταζαν εξωφρενικά. Για παράδειγμα, ότι η CIA στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου προωθούσε την τζαζ και τη μοντέρνα τέχνη. Ή ότι είχε ιδρύσει μυστικά, για την ανάσχεση του κομμουνισμού, έναν διεθνή οργανισμό με προοδευτικό χαρακτήρα, το CCF, που συγκέντρωσε στις τάξεις του προσωπικότητες όπως ο Ρεϋμόν Αρόν, ο Αϊζάια Μπερλίν, ο Ντάνιελ Μπελ, ο Ινιάτσιο Σιλόνε, ο Άρθουρ Καίσ­­λερ και πολλοί ακόμα. Αφού σιγουρεύτηκα ότι διαβάζω το Βήμα και όχι τον Ριζοσπάστη ή κάποιο σύγγραμμα ’παταφυσικής, καθώς και ότι η συγγραφέας Φράνσις Στόνορ-Σώντερς ήταν μια καθ’ όλα αξιοσέβαστη ερευνήτρια, την κατάπληξη διαδέχθηκε η έξαψη: η ιστορία, με πρωταγωνιστές κορυφαίους διανοούμενους και λογοτέχνες, τη CIA και τη λεγόμενη Μη Κομμουνιστική Αριστερά, έμοιαζε συναρπαστική.
Το CCF απέκτησε παγκόσμια εμβέλεια και κύρος τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Οργάνωσε συνέδρια και εκθέσεις, εξέδωσε σπουδαία περιοδικά ιδεών και προσέλκυσε στις τάξεις του πρώτης γραμμής ονόματα, που ανέλαβαν με ενθουσιασμό το εγχείρημα, ξέροντας και μην ξέροντας, γνωρίζοντας και μη θέλοντας να γνωρίζουν την εμπλοκή της CIA. Καθώς εγκύπτουμε στις λεπτομέρειες, η ιστορία γίνεται ολοένα και πιο σύνθετη και απροσδόκητη. Ανακαλύπτουμε, έτσι, ότι το CCF δεν ήταν μαριονέτα των μυστικών υπηρεσιών, αλλά ανεξάρτητος οργανισμός, με φιλελεύθερο χαρακτήρα, ο οποίος ήθελε να εγγράφεται στον χώρο της Αριστεράς. Την ανεξαρτησία του δεν την κατέκτησε μέσα από συγκρούσεις με τη CIA ή με την απρόθυμη συναίνεσή της · αντιθέτως, συνιστούσε θεμελιώδες στοιχείο του σχεδιασμού. H CIA εξαρχής επιθυμούσε σφόδρα ο οργανισμός όχι μόνο να εμφανίζεται αλλά και να είναι αυτόνομος, να μη φαίνεται ότι κάνει –αλλά και να μην κάνει– προπαγάνδα. Η CIA, που τα ίδια χρόνια οργάνωσε πραξικοπήματα στη Γουατεμάλα και στο Ιράν, στήριζε έναν οργανισμό με αριστερό πρόσημο, εκτιμώντας ότι έτσι δημιουργεί ένα ισχυρό ανάχωμα στη σοβιετική επιρροή. Ο Μάικλ Τζόσελσον, ο άνθρωπος της Υπηρεσίας στο CCF και ψυχή του εγχειρήματος, ήταν εκείνος που επέμεινε το 1953 ότι η Αμερικανική Επιτροπή του οργανισμού όφειλε να καταδικάσει την επικείμενη εκτέλεση του ζεύγους Ρόζενμπεργκ και να διαφοροποιείται από την κυβέρνηση των ΗΠΑ. Ακόμα, θεωρούσε ότι το CCF, για λόγους αποτελεσματικότητας, έπρεπε να επικεντρωθεί στον πολιτισμό, και όχι σε μια ευθεία πολιτική σύγκρουση με τη Σοβιετική Ένωση.
Αντιλαμβανόμαστε συνήθως τον Ψυχρό Πόλεμο ως μια μη ­στρατιωτική αντιπαράθεση των δύο μεγάλων μπλοκ, με περιφερειακές θερμές συγκρούσεις, οικονομικές, διπλωματικές και γεωπολιτικές μάχες, συχνά προσπερνώντας τον πολιτισμό. Ο πολιτισμός, όμως, και οι ιδέες αποτελούν κεντρικό στοιχείο της αντιπαράθεσης. Οι ΗΠΑ, με κεντρικούς μοχλούς το Στέητ Ντηπάρτμεντ και τη CIA, προμοτάρουν τον Τζάκσον Πόλοκ και τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό, υποστηρίζουν εκθέσεις στο ΜοΜΑ, οργανώνουν περιοδείες με τον Λούις Άρμστρονγκ, τον Ντίζυ Γκιλέσπι ή τη Φιλαρμονική της Βοστώνης σε όλο τον πλανήτη. Οι Σοβιετικοί, με τη σειρά τους, προωθούν τον Νουρέγιεφ, το μπαλέτο και την κλασική μουσική, καθώς κάθε πλευρά προσπαθεί να κερδίσει την ηγεμονία στον χώρο των ιδεών, των γραμμάτων και των τεχνών.
Kυρίες και κύριοι, καλώς ήλθατε στην επικράτεια του Πολιτισμικού Ψυχρού Πολέμου, της μεγάλης μάχης για «την καρδιά και τον νου των ανθρώπων», που μαίνεται στα μεταπολεμικά χρόνια μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Στον πόλεμο αυτό, το CCF συνιστά το πιο εκλεπτυσμένο, εντυπωσιακό και επιτυχημένο όπλο του δυτικού στρατοπέδου.